Ang Kabataang Artista sa Ating Panahon

Bienvenido Lumbera

Sa unang dekada ng Siglo 20, isang makata ang umako sa tungkuling imulat ang mga kabataan sa kalagayang bunsod ng pananakop ng Amerika sa Filipinas. Sa tulang pinamagatan niyang “Pinaglahuan,” ginamit ni Pedro Gatmaitan ang talinghaga ng araw na kinakain ng dilim upang ilarawan ang bayang sinakop ng dayuhan gayong katatapos lamang nitong palayain ang sarili sa dominasyon ng Espanya. Ipinahiwatig ni Gatmaitan na sa ilalim ng mga bagong kolonyalista, ang mga kabataan ay binubulag ng sistema ng edukasyon sa magiting na kasaysayang binuksan ng Rebolusyong 1896 sa buhay ng lipunang Filipino.

Kunwari’y sa isang eksena ng isang dula, dalawang panauhan ang nag-uusap – ang nakatatandang makata at ang kabataang walang muwang:
Halika sandali. . .
Halika! Tingnan mo yaong lumalakad
Na mga anino sa gitna ng gubat
At tila may dalang sandata’t watawat. . .
Halika. . . Madali. . .
Ayun!. . . Tanawin mo!. . . Ayun at may hawak
Na tig-isang sundang. . . Ano?. . . Ha?. . . Katulad
Ng mga kahapo’y tumuklas ng palad. . .

Nakita mo nab a?
Hindi?. . . Aba!. . . Bulag!. . . Tingnan mo ang dulo
Ng aking daliri’t tapat sa anino. . .
Ayun. . . Ano?. . . Ayun!. . . Kita mo na?. . . Oo?. . .
Salamat!. . . Hindi ba
Kamukhang-kamukha niyong mga taong
Bayaning kahapon ay nangagsiyao
Upang maibabaw itong lahing talo?

Nainis ang makata, at ikinagalit niya ang hindi niya akalaing kawalang-muwang ng kanyang kausap tungkol sa isang pangyayaring sariwang-sariwa pa ang alaala sa mga taong sumaksi sa paghihimagsik ng mga Filipino laban sa mga Espanyol. Matutuklasan niya na ang kabataan ay labing-apat na taon pa lamang. Ibig sabihin, noong maganap ang pagkatatag ng Republika sa Malolos noong 1898, ang kausap ng makata ay nasa panahon ng kanya ng kamusmusan. Sa mga unang taon ng pananakop ng Amerika, ang kasaysayan ng himagsikan ay binubura ng pandarahas at ng mga batas sa alaala ng sambayanan.
Hindi mo natalos
Ang aking sinasabi?. . . Aba!. . . Anong inam
Naman ng isip mo!. . . Di mo nalalaman
Ang paghihimagsik ng Katagalugan?. . .
O, diyata! . . . Hambog!. . .
Ilang taon ka na?. . . Labing-apat lamang?. . .
Oo?. . . Sinungaling!. . . Talaga?. . . Bulaan!. . .
Na panaligan ko at tunay na tunay?. . .

Sa tatlong saknong na susunod, isasalaysay ng makata ang pagkaapi ng bayan sa kamay ng mga Espanyol. Subalit nahanap ng mga Filipino ang pagkilos na magpapalaya sa kanila. At naganap nga ang pag-aalsa na nagpabagsak sa kapangyarihan ng Espanya sa Filipinas. Nagtagumpay ang Rebolusyon, at ipinagdiwang ng bayan ang kanilang paglaya. Ngunit saglit lamang ang pagdiriwang. Ang pagdiriwang ay nauwi sa paghimutok:
Ngunit. . . Anong saklap!. . .
Di pa nalalaon ang gayong dakilang
Ligaya ng ating bayang natimawa’y
May iba na namang lahing umalila!. . .

Ang himutok ng makata, mahihiwatigan natin, ay kanyang paghamon sa bagong henerasyon. Ang paglukob ng dilim sa bayan ay kayang labanan ng mga kabataang natatanglawan na ngayon ng kamalayan sa magiting na paghihimagsik ng nangaunang bayani.
Ngayon. . . alam mo na?. . .
Iyan ang himagsikan ng Katagalugang
Parating sariwa na nalalarawan
Sa dahon ng ating mga kasaysayan. . .
Iyan ang pagsintang
hindi makatkat sa puso ng tunay
umibig sa kanyang tinubuang bayan. . .
Dapwa’t. . . anong dali namang paglahuan!. . .
Ang araw na nilamon ng laho ay muling lilitaw, at ang kaliwanagang dala nito ay dapat maging tanglaw ng mga kabataang may tunay na pag-ibig sa tinubuang bayan. Ang bagong paghihimagsik na inasahan ni Gatmaitan ay hindi naganap sa mga henerasyong sumipot sa panahon ng kolonyalismong Amerikano. Naging lubhang mabisang pamayapa ang sistema ng edukasyong itinayo ng mga Amerikano. Patuloy ang naging pambubulag sa mga kabataan sa paaralan, at noon na lamang dekada 60 muling pinasilay ng mga aktibistang estudyante ang araw na binansagan nina Bonifacio at Jacinto na “araw ng katuwiran.”

Nasa uang dekada na tayo ng Siglo 21. Kung nabubuhay pa si Gatmaitan, ano kaya ang ipamamalas niya sa inyong mga kabataang Filipino ng kasalukuyan? Isang peryodista rin si Gatmaitan kaya’t mahihinuha natin na lulubog siya sa mga realidad sa kasalukuyang lipunan natin. Marahil ihaharap niya kayo sa malawakang kahirapan ng bayan at sa pagkabalisa ng mga mamamayang bahagya na lamang tugunin ng mga pinunong humahawak ng kapangyarihan sa pamahalaan. At dahil ang nakararami sa lipunan ay binubuo ng pinakamahirap ng mga mamamayan, itutuon niya ang inyong pansin sa hinaing ng mga magsasaka, manggagawa at maralitang taga-lunsod.

Sasabihin niya na taon-taon ay lalong kumakapal ang ating populasyon at lumalaki ang bilang ng mga kabataang walang trabahong mapasukan kaya’t hindi mapakinabangan ng bayan ang kanilang lakas bilang puwersa ng paggawa. Sa kabilang dako, nariyan naman ang mga mamamayang may trabaho, na hindi makahabol sa pagtaas ng presyo ng mga bilihin pagkat walang kaukulang pagtataas ng kanilang suweldo, bukod pa sa pagsiil sa kanilang paghiling na sa ngalan ng karapatang pantao ay mabigyan sila ng kakayahang buhayin ang kani-kanilang pamilya na matiwasay at maginhawa. Tatawagin din ni Gatmaitan ang inyong pansin sa pagkapal ng mga batang lansangan na nagbibili ng kung ano-anong kakanin at kagamitan, pati na ang kanilang katawan, upang may makain at, kung maaari, ay may maiuwing kita sa kanilang magulang at kapatid. Marahil uugatin din ni Gatmaitan ang talamak na kriminalidad sa hanay ng mga maralitang taga-lunsod sa desperasyon ng mga hikahos na mamamayan, na napipilitang kumapit sa patalim makahanap lamang ng ikabubuhay. At hindi maiiwasan ni Gatmaitan na ipamalay sa inyo na ang lantarang paggamit ng dahas ng mga pulis sa ngalan ng anti-terorismo laban sa mga magsasaka at ng mga simpatisador nila sa Hacienda Luisita, at laban sa mga bilanggo sa Camp Bagong Diwa, ay pahiwatig ng walang pakundangang pasistang lakas ng pamahalaan na handa nitong pakawalan upang “payapain” ang anumang pagtutol ng nahihirapang mga mamamayan.

Mga kabataang artista ng Philippine High School for the Arts, inanyayahan ako ng inyong paaralan upang magbigay ng “inspirational talk” sa inyong pagtatapos. Ipagpatawad ninyo na hindi ko kayo maanyayahan, gaya ng kinaugaliang gawin ng isang guest graduation speaker, na magtuloy sa isang lipunang kaaya-aya at matiwasay. Ang lipunang inyong bababaan mula sa Bundok Makiling ay lipunang gaya ng “pinaglahuang” lipunan sa tula ni Gatmaitan ay bayang nilalambungan ng karimlang dala ng laho ng paghihikahos, korapsiyon at karahasan. Sa ganyang kalagayan, ang daigdig ng sining at kultura na pinaghandaan ninyong pasukin pagkatapos ng panahong inilagi ninyo sa Philippine High School for the Arts, ay huwag sana ninyong asahang buong pagsuyong yayakap sa inyo bilang mga bagong artista ng ating panahon.

Ang lipunang Filipino ay kasalukuyang nagdaraan sa matinding krisis. Sa mga kolehiyo at unibersidad na inyong tutuluyan, ramdam na ramdan ang kagipitang palatandaan ng krisis. Ang kurikulum na itinatakda ng pamahalaan ay higit na tumutugon sa kahingian ng globalisasyon kaysa pangangailangang idinidikta ng kongkretong kalagayan ng mga Filipino. Sa pangkalahatan, inilalaan nito ang mga estudyante para sa mga pagawaan at opisina ng mga empresang multinasyonal, at ang iba naman ay itinutulak sa pagsiserbisyo sa mga maysakit at matatanda sa mga industrialisadong bansa. Ang iba sa inyo ay makahahanap ng puwang sa mga pangkulturang kompanya sa labas ng bansa, at magiging musikero sila, dancer, actor, at manunulat na magtatanghal ng kanilang sining para sa mga dayuhang manonood o tagapakinig. Ang mga pinalad na mapabilang sa mga nasabing kompanya ay tatanggap ng papuri at ng suweldong magpapaginhawa sa kanilang buhay, subalit ang hahanapin pa rin nila ay ang parangal at pagpapahalaga ng kanilang mga kababayan.

At paano na ang mga artistang mananatili sa Filipinas at maglilingkod sa mga manonood at tagapakinig na local? Sila, sa palagay ko, ang may potensiyal na maging tagapagpasilay ng “araw” na tatanglaw sa lipunang pinagdilim ng kahirapan, korapsiyon at karahasan. Aasahan natin na sila ang mga artistang sasaniban ng malasakit sa kapakanan ng mga Filipino. Kung magiging tapat sila sa kanilang sining bilang mga indibidwal na manlilikha, aasahan nating magiging tapat din sila sa tawag ng kanilang mga kababayan. Ibig sabihin, sa pagpili ng paksaing pagbabatayan ng kanilang mga likha, ang pipiliin nila ay iyong makabuluhan sa madla sa Filipinas. Ang anyo ng likha na kanilang gagamitin ay iyong mga anyong kayang abutin ng nakararami sa pagsisimula, na pauunlarin lamang kapag may naganap nang pagtatagpo ang artista at ang kanyang publiko. Sa madaling sabi, ang artista bilang tagapagpasilay ng “araw” ay makikiisa sa publikong kanyang pinaglilingkuran at sa iba pang artistang may malasakit, tulad niya, sa paghihirap ng sambayanan.

Ang mito ng artistang walang pinapanigan ay gawa-gawa ng mga intelektuwal na takot sa pagbabago ng lipunan. Gayundin ang mito ng sining na may sariling bisa na makapagbago sa mga kondisyon sa lipunan; isa itong ilusyon ng mga artistang inihihiwalay ang kanilang likha sa pagkilos na kailangang isagawa upang baguhin ang lipunan. Ang akda ng makata at kuwentista ay isa pa lamang tekstong nakalatag sa pahina o nakalutang sa hangin. Gayundin ang painting ng visual artist, kulay at guhit pa lamang ito na walang sariling kakayahang baguhin ang kamalayan ng nagmamasid. Ang tinig ng mang-aawit at ang komposisyon ng kompositor ay alingawngaw pa lamang sa himpapawid na nangangailangan ng mga tao o organisasyong kikilos upang mabigyan ito ng puwersang magkakabisa sa lipunan. Ang himutok ni Pedro Gatmaitan sa “Pinaglahuan” ay nagsilbing hamon sa mga kabataang binubulag ng kolonyal na edukasyon noong unang dekada ng Siglo 20 na angkinin bilang gabay ang kasaysayan ng Rebolusyong 1896. Para sa mga kabataang artistant nagtatapos ngayong umaga, ang hamon ni Gatmaitan ay maiaangkop natin sa kasalukuyang panahon. Babaguhin natin ang huling taludtod ng kanyang tula upang ang “inspirasyong” hinihingi sa akin ng okasyong ito ay mabigyan ng kongkretong anyo:
Iyan ang pagsintang
Hindi makatkat sa puso ng tunay
Umibig sa kanyang tinubuang bayan. . .
Ibalik ang araw sa pinaglahuan!

*2005